Ojcowski Park Narodowy
Najmniejszy park narodowy w Polsce
Ojcowski Park Narodowy (OPN) to polski park narodowy, utworzony w 1956 roku. Jest zlokalizowany w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, około 16 km na północ od Krakowa. Park rozciąga się na terenie czterech gmin. Skała, Jerzmanowice-Przeginia, Wielka Wieś oraz Sułoszowa.
Geograficznie Ojcowski Park Narodowy położony jest na Wyżynie Olkuskiej, w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Obejmuje centralny fragment Doliny Prądnika, część Doliny Sąspowskiej oraz przylegające obszary wierzchowiny jurajskiej. Jest to najmniejszy park narodowy w Polsce, a jego symbolem jest nietoperz.
Na wierzchowinie górującej nad dolinami można podziwiać liczne ostańce skalne. Dolina Prądnika jest często uważana za najpiękniejszą dolinę całej Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Do jej najważniejszych atrakcji należą Zamek w Pieskowej Skale, Zamek w Ojcowie, a także turystycznie udostępnione Jaskinie. Ciemna z dawnym obozowiskiem neandertalczyków oraz Łokietka. Wśród niezwykłych form skalnych wyróżniają się Maczuga Herkulesa, Skały Wernyhory, Igła Deotymy, Panieńskie Skały, Rękawica i Brama Krakowska. Urokliwym miejscem jest także Kaplica „Na Wodzie”.
Historia Ojcowskiego Parku Narodowego
W XIX wieku przyroda obszarów obecnego Ojcowskiego Parku Narodowego doznała znacznych zniszczeń. Wycinano lasy, rozkopywano jaskinie w poszukiwaniu nawozu, a także niszczono skalne nacieki. Równolegle jednak zaczęto odkrywać pierwsze znaleziska archeologiczne, dokumentować rzadkie gatunki roślin i zwierząt. Zaczęto również zwracać uwagę na piękno Doliny Prądnika, co przyciągało pierwszych turystów. W prasie pojawiały się apele o ochronę tego wyjątkowego miejsca, a zaangażowani ziemianie i przedsiębiorcy próbowali przeciwdziałać dalszej degradacji. M.in. wykupiono okoliczne tereny. Jan Zawisza, archeolog amator, nabywał ziemie od wrocławskich kupców wycinających lasy, a jego działania kontynuował Ludwik Józef Krasiński. Zamek w Pieskowej Skale wykupiła spółka akcyjna założona z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego. Pod koniec XIX wieku w Ojcowie założono muzeum regionalne.
Na ratunek...
Już przed II wojną światową podejmowano działania na rzecz ochrony Doliny Prądnika. W 1924 roku pod kierunkiem prof. Władysława Szafera opracowano projekt rezerwatu obejmującego Doliny Prądnika i Sąspowskiej. Profesor Szafer wraz z inżynierem S. Richterem przygotowali monografię przyrodniczą tych terenów i projekt rezerwatu. Rezerwat miał służyć badaniom naukowym oraz zapewniać turystom i letnikom niezapomniane wrażenia estetyczne.
Do realizacji tych planów doszło dopiero w 1953 roku. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 14 stycznia 1956 utworzono Ojcowski Park Narodowy, szósty w Polsce. W 1981 roku wokół OPN ustanowiono strefę ochronną, którą tworzy Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Po korekcie granic w 1997 roku strefa ta obejmuje 6777 ha.
Geologia i rzeźba terenu
Obszar Ojcowskiego Parku Narodowego zbudowany jest z wapieni górnojurajskich, które powstały na dnie dawnego morza ze szczątków organizmów. Miąższość tych skał miejscami osiąga nawet 200 metrów. Wapienie dzielą się na dwa typy. Twarde wapienie skaliste, które tworzą różnorodne formy skałkowe, oraz miękkie wapienie ławicowe, wypełniające przestrzenie między skałkami. W wapieniach skalistych dominują szkielety gąbek, natomiast w ławicowych można znaleźć szczątki ramienionogów oraz charakterystyczne krzemienne buły.
W paleogenie na Wyżynie Olkuskiej, w wyniku długotrwałych procesów denudacyjnych, ukształtowała się falista wierzchowina. W pliocenie obszar ten podlegał intensywnej erozji, co doprowadziło do powstania obecnej sieci dolin i wąwozów, w których dominują skałki z twardych wapieni skalistych. W krajobrazie wyróżniają się formy dolinne i wierzchowinowe. Do dolinnych należą głębokie na 100 metrów jary, niewielkie doliny krasowe, wąwozy oraz terasy i stożk. Na wierzchowinie wznoszą się malownicze ostańce. Najważniejsze doliny to Dolina Prądnika i Dolina Sąspowska. Obie charakteryzują się płaskim dnem oraz stromymi, nierzadko pionowymi lub podciętymi zboczami, w których płyną potoki. Do tych dolin uchodzi wiele mniejszych, zazwyczaj suchych dolin bocznych, przy których wylotach tworzą się stożki napływowe. Podczas ostatniego zlodowacenia teren parku został pokryty lessem o grubości dochodzącej do 8 metrów.
Na zboczach niektórych dolin występują terasy będące efektem kolejnych etapów rozwoju dolin. Pozostałości tych teras tworzą interesujące formy skalne, takie jak Igła Deotymy czy Brama Krakowska. Terasy te były również dogodnym miejscem do budowy fortyfikacji, co wykorzystano, wznosząc zamki w Pieskowej Skale oraz w Ojcowie.
Jaskinie
Ojcowski Park Narodowy i jego wapienne podłoże sprzyja formowaniu się jaskiń. Do 2006 roku na obszarze parku skatalogowano około 500 jaskiń oraz mniejszych grot, które powstały głównie w wyniku krasowego oddziaływania wód. Najdłuższe z nich to Jaskinia Łokietka i Jaskinia Ciemna, obie udostępnione dla turystów, a także Zbójecka, Jaskinia Okopy Wielka Dolna, Sąspowska, Krakowska, Biała i Koziarnia.
Najwięcej jaskiń znajduje się w niedostępnym dla turystów Wąwozie Jamki. Pozostałe w dużej mierze zlokalizowane są na lewym zboczu Doliny Prądnika, a kilkanaście jaskiń można znaleźć w Dolinie Sąspowskiej. Licznie występujące jaskinie tworzą dogodne warunki dla bogatej fauny nietoperzy, które zimują na terenie parku. Jaskinie te były również miejscem bytowania człowieka prehistorycznego, o czym świadczą liczne znaleziska archeologiczne w schroniskach skalnych OPN.
Pierwszy człowiek w Ojcowskim Parku Narodowym
Na terenie OPN odkryto liczne ślady obecności ludzi prehistorycznych. Dogodne warunki do życia zapewniały im naturalne jaskinie i schroniska, łatwość obrony terenu oraz obfitość krzemienia, z którego wykonywano narzędzia. Archeolodzy odnajdują te ślady przede wszystkim w osadach jaskiń i schronisk. Najstarsze znaleziska, datowane na 120–115 tys. lat p.n.e., należą do kultury aszelskiej z końca zlodowacenia środkowopolskiego i pochodzą z Jaskini Ciemnej.
Bogaty materiał archeologiczny, świadczący o obecności ludzi w latach 70–54 tys. p.n.e., odkryto w Jaskini Ciemnej, Koziarni i schronisku Wylotne. Były to małe, wędrowne grupy myśliwych liczące do 20 osób, polujące na mamuty, tury, renifery i niedźwiedzie jaskiniowe za pomocą oszczepów i bolasów. Narzędzia krzemienne licznie znaleziono m.in. w Jaskini Nietoperzowej, a mniej w Koziarni, Jaskini Mamutowej i schronisku w Skale Puchacza. Te odkrycia związane są z ludźmi kultury jerzmanowickiej, żyjącymi około 36 tys. lat p.n.e.
W Jaskini Maszyckiej natrafiono na zdobione narzędzia kultury magdaleńskiej sprzed 13–12 tys. lat p.n.e., a także na ślady wskazujące na kanibalizm. Pochodzące z młodszej epoki kamienia mikrolity (8–5,5 tys. lat p.n.e.) odkryto w okolicach Smardzowic. Z kolei obfite materiały archeologiczne z okresu 5,5–2,2 tys. lat p.n.e. dowodzą, że w tym czasie okolice OPN były zamieszkane przez przedstawicieli kultur ceramiki wstęgowej rytej, lendzielskiej, pucharów lejkowatych i badeńskiej. Znaleziono liczne kopalnie krzemienia, narzędzia, ozdoby, fragmenty ceramiki oraz ślady działalności łowieckiej. Jaskinie służyły wówczas jako czasowe schronienia dla myśliwych i ludzi pozyskujących krzemień.
W epoce brązu i żelaza obszar OPN był zamieszkany tylko sporadycznie, ze względu na niesprzyjające warunki do rozwoju rolnictwa.
Fauna
W granicach Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny szacuje się występowanie około 11 tysięcy gatunków zwierząt, z czego dotychczas udokumentowano około 6 tysięcy. Symbolem parku są nietoperze zamieszkujące tutejsze jaskinie – występuje tu 17 z 25 gatunków znanych w Polsce, najliczniej nocek duży i podkowiec mały. Według badań z lutego 2022 roku, w 21 jaskiniach nocowało 857 nietoperzy należących do 11 gatunków.
Wśród większych ssaków można spotkać m.in. sarny, zające szaraki, dziki, lisy, kuny leśne, tchórze, gronostaje, bobry, borsuki, orzesznice i piżmaki. Awifaunę parku reprezentuje 120 gatunków ptaków, z czego 94 to gatunki lęgowe, takie jak bocian czarny, pluszcz, zimorodek, puszczyk, jastrząb gołębiarz, sowa uszata, dzięcioły (czarny, zielony, zielonosiwy), a także dzikie gołębie – grzywacz i turkawka. Zimą pojawiają się przybysze, takie jak czeczotki, jemiołuszki i kwiczoły.
Spośród płazów można wymienić traszki (zwyczajną i grzebieniastą), kumaka nizinnego, ropuchę szarą, żabę trawną i rzekotkę drzewną. Gady reprezentowane są przez zaskrońca zwyczajnego, jaszczurkę zwinkę, padalca zwyczajnego, żmiję zygzakowatą oraz gniewosza plamistego.
W wodach Prądnika i Sąspówki najczęściej spotykanymi gatunkami ryb są pstrąg potokowy i pstrąg tęczowy. Z rzadkich mięczaków na uwagę zasługują pomrowy błękitne i wielkie. Najliczniejszą grupę zwierząt stanowią owady – opisano tu ponad 5 tysięcy gatunków.
W sumie, 218 gatunków zwierząt występujących na terenie parku podlega ochronie prawnej.
Flora
Mimo znacznych zmian spowodowanych działalnością człowieka w ciągu ostatnich 150 lat przed powstaniem parku narodowego (w tym całkowitego wyginięcia 36 gatunków roślin), przyroda OPN zachowała wyjątkową różnorodność. Na florę tego obszaru składa się około 950 gatunków roślin naczyniowych, ponad 230 gatunków mchów i wątrobowców, 1200 gatunków grzybów oraz około 200 gatunków porostów.
Spośród roślin, 84 gatunki podlegają ochronie prawnej. Należą do nich m.in.: róża alpejska, brzoza ojcowska, kruszczyk błotny i rdzawoczerwony, gnidosz rozesłany, goryczuszka orzęsiona, kosatka kielichowa, listera jajowata, rokitnik zwyczajny, skrzyp olbrzymi i zerwa kulista. Charakterystycznymi przedstawicielami flory stepowej są wiśnia karłowata, aster gawędka i ostnica Jana, natomiast florę górską reprezentują jodła, grab, tojad smukły, tojad mołdawski, chaber miękkowłosy oraz żywiec gruczołowaty. Relikty z epoki holocenu, takie jak ułudka leśna i obrazki plamiste, przetrwały do dziś.
W zasobach parku wyróżniono około 30 zespołów roślinnych. Dominującą powierzchnię zajmują lasy i zarośla, takie jak grądy dębowo-lipowe, buczyna karpacka, jaworzyna górska, bory sosnowe i lasy mieszane. Wiosną runo leśne zdobią masowe kwitnienia przylaszczki pospolitej, miodunki ćmy, zawilca gajowego i żółtego, śledziennicy skrętolistnej oraz zdrojówki rutewkowatej. Skały są siedliskiem muraw kserotermicznych, a dna dolin porasta las łęgowy. Na wilgotnych skałach występują glony, w tym reliktowy gatunek wodolubka (Hydrurus foetidus).
Wśród rzadkich grzybów można wyróżnić takie gatunki jak purchawica olbrzymia, sromotnik bezwstydny, soplówka jodłowa i gwiazdosz czteropromienny. W parku można również znaleźć gatunki wprowadzone sztucznie, takie jak grujecznik japoński.
Ciekawe miejsca Ojcowskiego Parku Narodowego...
W Ojcowskim Parku Narodowym nie sposób się nudzić. Jednak warto wskazać najciekawsze turystycznie miejsca, które warto zobaczyć.
Zamek w Pieskowej Skale
Maczuga Herkulesa
Kapliczka "na wodzie" w Ojcowie
